Θρύλος της Αγίας Λαύρας

Σύμφωνα με το θρύλο της Αγίας Λαύρας, η Ελληνική Επανάσταση ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου 1821, όταν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα. Η άποψη αυτή γνώρισε μεγάλη διάδοση ήδη από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια: η θρυλική σκηνή αναφέρεται σε πλήθος πηγών και οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της αναπαρήχθησαν μαζικά. Ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν αναφέρει κάτι σχετικό στα απομνημονεύματά του και ορισμένοι ιστορικοί ήδη από το 19ο αιώνα θεωρούν τη διήγηση αυτή φανταστική.
Σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν το γεγονός φανταστικό, εμπνευσμένο από το Γάλλο φιλέλληνα Φρανσουά Πουκεβίλ.
Είτε ως θρύλος είτε ως γεγονός η κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα κατέχει σημαντική θέση στην ελληνική δημόσια ιστορία και αποτελεί αντικείμενο ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Διδασκόταν ως γεγονός στα ελληνικά σχολεία μέχρι το 1982, αλλά έχει απαλειφθεί από τα νεώτερα βιβλία ιστορίας, στα οποία η 25η Μαρτίου αναφέρεται απλώς ως η καθιερωμένη ημερομηνία εορτασμού της επετείου της επανάστασης.

Τα ιστορικά γεγονότα

Κύριο λήμμα: Ξεσηκωμός της Πάτρας (1821)

Ως ημέρα έναρξης της επανάστασης είχε οριστεί από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη "ως ευαγγελιζομένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους" η 25η Μαρτίου, εορτή του Ευαγγελισμού για τους Ορθοδόξους. Οι συγκεντρωμένοι στη συνέλευση της Βοστίτσας πρόκριτοι της Πελοποννήσου εξέτασαν ως εναλλακτικές ημερομηνίες κήρυξης της Επανάστασης την 23 Απριλίου και την 21 Μαΐου, εορτές του Αγίου Γεωργίου και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης αντίστοιχα, σε περίπτωση που δεν είχαν πληροφορηθεί τις διαθέσεις της Ρωσίας, αλλά κατέληξαν στην 25η Μαρτίου, εκτός εάν λάμβαναν πρόσκληση μετάβασης στην Τριπολιτσά.

Στις 10 ή 13 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε στην Αγία Λαύρα σημαντική σύσκεψη, παρουσία του Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού. Με βάση τα όσα αναφέρονται στα απομνημονεύματα του Π. Π. Γερμανού, η πλειονότητα των ιστορικών υποστηρίζει πως στη σύσκεψη αυτή δεν πάρθηκε καμία απόφαση σχετικά με την έναρξη της επανάστασης. Άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν το αντίθετο, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες από οικογενειακά αρχεία αγωνιστών του 21, που αναφέρουν ότι στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του Αγίου Αλεξίου, πολιούχου των Καλαβρύτων, τελέστηκε δοξολογία και ακολούθησε ορκωμοσία των αγωνιστών.Την κήρυξη της επανάστασης στις 17 Μαρτίου αναφέρει και ο Ι. Κωλέττης το 1835, ενώ θεωρεί ότι η Επανάσταση γενικεύτηκε την 25 Μαρτίου την οποία και θεωρεί ημέρα αναγέννησης της Ελλάδος. Η δοξολογία, της 17ης Μαρτίου καταγράφεται και από ανώνυμο συγγραφέα το 1850, ο οποίος ταυτόχρονα παραθέτει και άλλο έντυπο όπου επίσης αναφέρεται η σκηνή στην Αγία Λαύρα υπό τον Γερμανό. Ο ιστοριοδίφης Δημήτριος Καμπούρογλου που μελέτησε τα απομνημονεύματα και τα χειρόγραφα του Πατρών Γερμανού πίστευε ότι οι σχετικές αναφορές "δεν μπορούν να θεωρηθούν απίθανες".

Καθώς το μυστικό της επανάστασης διέρρευσε, οι επαναστατικές κινήσεις άρχισαν νωρίτερα. Από τις 14 έως τις 20 Μαρτίου έλαβαν χώρα σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου επιθέσεις εναντίον Τούρκων με σκοπό να παραμεριστούν οι δισταγμοί κάποιων προκρίτων. Στις 21 Μαρτίου 600 άνδρες επιτέθηκαν στους πύργους των Καλαβρυτινών Τούρκων, οι οποίοι παραδόθηκαν μετά από σύντομη αντίσταση. Στις 22 Μαρτίου 2.000 ένοπλοι με επικεφαλής τον Κολοκοτρώνη κινήθηκαν προς την Καλαμάτα και το πρωί της επομένης εισήλθαν στην πόλη. Το μεσημέρι τελέστηκε δοξολογία στο ναό των Αγίων Αποστόλων· η τέλεση δοξολογίας ήταν συνηθισμένη τελετή μετά από κάθε επιτυχία των επαναστατημένων. Μετά τη δοξολογία, συγκροτήθηκε επαναστατική επιτροπή, η "Μεσσηνιακή Γερουσία" με επικεφαλής τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Στο Αίγιο υψώθηκε μετά την αποχώρηση των Τούρκων από την πόλη επαναστατική σημαία από τον Ανδρέα Λόντο, το αργότερο στις 23 Μαρτίου. Στην Πάτρα η γενική εξέγερση αναμενόταν την 25 Μαρτίου^, αλλά μικρότερης έκτασης εχθροπραξίες είχαν ξεκινήσει ενωρίτερα. Στις 23 έγιναν επιθέσεις Τούρκων εναντίον των ελληνικών σπιτιών. Οι Έλληνες αντεπιτέθηκαν και οι Τούρκοι κλείστηκαν στο φρούριο. Την επομένη ξεκίνησαν να συρρέουν στην πόλη πρόκριτοι και δυνάμεις από τα γειτονικά χωριά, ενώ οι φοβισμένοι Έλληνες κάλεσαν και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, ο οποίος ήλθε με άλλους Καλαβρυτινούς για να βοηθήσει. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ανέλαβε και στρατιωτικά καθήκοντα "χωρίς να παραμελήσει ουδέν των ιεραρχικών αυτού καθηκόντων": μπήκε στην Πάτρα  είτε στις 25 Μαρτίου σύμφωνα με τον Αμβρόσιο Φραντζή, τον Πουκεβίλ και τον G. Finlay, είτε στις 22 Μαρτίου σύμφωνα με τον Αναστάσιο Γούδα και τον Σπ. Τρικούπη^. Την είσοδο του Γερμανού στην Πάτρα την 25 Μαρτίου επικεφαλής χιλιάδων ενόπλων αναφέρουν προς τους προϊσταμένους τους και οι πρόξενοι της Σουηδίας-Νορβηγίας και της Ολλανδίας στην Πάτρα. Ο πρώτος αναφέρει ότι ο Γερμανός και άλλοι προύχοντες "ενεφανίσθησαν και πάλιν" (την 25/3). Ο πρόξενος της Ολλανδίας αναφέρει ότι την ίδια μέρα οι επαναστάτες εχάραξαν σταυρό στην πλατεία του Αγ. Γεωργίου με τις λέξεις “Νίκη ή θάνατος”. Ο G. Finlay αναφέρει ότι στις 6 Απριλίου (25 Μαρτίου με το Παλ. Ημ/γιο) ο Π. Πατρών Γερμανός επικεφαλής πολλών οπλαρχηγών και ενόπλων εισέρχεται στην Πάτρα. Μια ομάδα ανδρών παρουσιάζει στον αρχηγό της τα κεφάλια πέντε Τούρκων που είχαν σκοτωθεί στη Βοστίτσα (Αίγιο). Το επόμενο πρωί (δηλαδή στις 26 Μαρτίου) έγινε Θεία Λειτουργία από τον Γερμανό. Όλοι οι συγκεντρωμένοι Έλληνες ορκίστηκαν να ελευθερώσουν την πατρίδα τους ή να πεθάνουν. Ο Ιωάννης Φιλήμων στο Ιστορικό Δοκίμιο αναφέρει και αυτός ότι όταν ο Παλ. Πατρών Γερμανός μπήκε στην Πάτρα, ενέπηξε τον Σταυρό στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου, τον οποίον όλοι ασπάστηκαν με πλήρη αυλάβεια, ορκιζόμενοι ελευθερία ή θάνατο.^[32][33] Ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και σε αυτήν την περίπτωση δεν αναφέρει τίποτα σχετικό για τα γεγονότα αυτά στα απομνημονεύματά του. Σε επιστολή του Λουδοβίκου Στράνη, προξένου του Βασιλέως της Σουηδίας και Νορβηγίας στην Πάτρα, προς τον Ιππότην, πρεσβευτή αυτού του Βασιλέως στην Κωνσταντινούπολη με ημερομηνία 8 Απριλίου 1821 (νέο ημ.): “Ο αρχιεπίσκοπος της επαρχίας ταύτης (εννοεί τον Γερμανό), εκείνος των Καλαβρύτων ως και τρεις προύχοντες, οίτινες είχον αρνηθή να μεταβούν εις την Τρίπολιν, όπου είχον κληθή υπό της κυβερνήσεως, ενεφανίσθησαν και πάλιν προχθές, τώρα δε ευρίσκονται εις την πόλιν και διευθύνουν τα πράγματα." Έτσι, την 25η Μαρτίου είχε ήδη γενικευθεί η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Επίσης την 25 Μαρτίου ο Πετρόμπεης με επιστολές του προς βασιλείς της Ευρώπης ανακοίνωσε την έναρξη της Επανάστασης και ζήτησε τη βοήθειά τους.

Δημιουργία, διάδοση και σημασία του θρύλου

Κατά τους ιστορικούς που αρνούνται την τέλεση της δοξολογίας, ο θρύλος οφείλεται κατ' εξοχήν στον Γάλλο ιστορικό Φρανσουά Πουκεβίλ. Η πρώτη σχετική δημοσίευση βρίσκεται σε ένα δημοσίευμα της γαλλικής εφημερίδας Le Constitutionnel του Παρισίου, στο φύλλο της 6ης Ιουνίου 1821. Στο φύλλο αυτό δημοσιευόταν ομιλία του "Γερμανικού [sic], έξαρχου της πρώτης Αχαΐας, αρχιεπίσκοπου Πατρών", την οποία σύμφωνα με το δημοσίευμα είχε εκφωνήσει ο μητροπολίτης "στο μοναστήρι των αδελφών της Λαύρας του όρους "Βελίν" (sic) την 8η (20ή) Μαρτίου 1821" καλώντας τον κλήρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου σε εξέγερση, ενώ παράλληλα τους απήλλασσε από την επικείμενη νηστεία της Σαρακοστής. Την είδηση αυτή δημοσίευσαν και οι Times του Λονδίνου στις 11 Ιουνίου, τοποθετώντας την ομιλία του Γερμανού προς κληρικούς και πιστούς της Πελοποννήσου "στο Μοναστήρι του όρους Βέλικο" στις 8/21 Μαρτίου και αναδημοσιεύεται στο "Monthly Magazine" τον Ιούλιο του 1821 μαζί με μερικές ειδήσεις από την Επανάσταση. Μια άλλη γαλλική εφημερίδα, η Journal de Savoie, αναφέρει εν συντομία ότι έγινε μια σχετική τελετή στο "Μοναστήρι του όρους Βελιά", χωρίς να αναφέρει ημερομηνία, στο φύλλο της 15ης Ιουνίου 1821 (3 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο).Ιταλική εφημερίδα στο φύλλο της 17ης Ιουλίου 1821 αναφέρει ότι μια ομιλία που εκδόθηκε από τον Γερμανό κατάφερε να ανυψώσει το πεσμένο ηθικό των Ελλήνων και να τους χαρίσει νέες νίκες, μετά την αποτυχημένη προσπάθεια κατάληψης της Πάτρας. Κατά τον ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά, η ομιλία αυτή δε συνέβη "τουλάχιστον στο χρόνο και το χώρο που αναφέρεται". Ο ίδιος πιστεύει ότι αυτή ήταν προϊόν της στενής συνεργασίας του Γερμανού με το Φρανσουά Πουκεβίλ και τον αδερφό του Hugues, που ήταν την περίοδο αυτή πρόξενος της Γαλλίας στην Πάτρα. Όπως γράφει, η συνεργασία ήταν αμφικερδής: το κύρος του Γερμανού είχε τρωθεί εξαιτίας της διστακτικής στάσης του ίδιου αλλά και της επίσημης Εκκλησίας και τα εμπορικά συμφέροντα της Γαλλίας περιορίζονταν από τα αντίστοιχα αγγλικά. Ετσι, ο Γερμανός έστελνε κείμενα διαμαρτυρίας για τον Άγγλο πρόξενο στην Πάτρα και ο Γάλλος πρόξενος μετέφερε στον αδελφό του Φρανσουά κι' αυτός στην Le Constitutionnel, ειδήσεις που του έδινε ο Γερμανός, οι οποίες εξήραν το ρόλο του στις πρόσφατες εξελίξεις. Όμως ο Κρεμμυδάς δεν αποκλείει να εκφωνήθηκαν άλλες ομιλίες από τον Γερμανό σε άλλες ημερομηνίες. Το 1822 έχουμε ην πρώτη αναφορά για ύψωση επαναστατικής σημαίας από τον Γερμανό. Σύμφωνα με τον Charles-Louis Lesur ο Γερμανός ύψωσε την σημαία του σταυρού στην Πάτρα στις 18 Μαρτίου 1821 (30 Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο), ωστόσο από άλλες πηγές  είναι γνωστό ότι την συγκεκριμένη ημερομηνία ο Γερμανός βρισκόταν στα Καλάβρυτα. Λίγα χρόνια αργότερα, στο έργο του "Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" που δημοσίευσε το 1824 ο Πουκεβίλ αφηγήθηκε με λεπτομέρειες ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τέλεσε δοξολογία, εκφώνησε επαναστατικό λόγο και όρκισε τους αγωνιστές στην Αγία Λαύρα. Η περιγραφή του Πουκεβίλ έγινε αγαπητή στους Έλληνες, διότι συνέδεε την αρχή του επαναστατικού αγώνα με την ημέρα του Ευαγγελισμού. Η άποψη ωστόσο αυτή είναι εντελώς αβάσιμη αφού ο Πουκεβίλ στο έργο του όχι μόνο δεν συνδέει την ημέρα του Ευαγγελισμού με τα όσα έγιναν στην Αγία Λαύρα, αλλά αντίθετα τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας τα τοποθετεί λίγες μέρες πριν από την 25 Μαρτίου (ημέρα του Ευαγγελισμού). Όπως ο ίδιος γράφει στις 25 Μαρτίου ο Π. Π. Γερμανός μπήκε στην Πάτρα επικεφαλής χιλιάδων ενόπλων και τέλεσε εκεί δοξολογία.
Ο θρύλος διαδόθηκε και επικράτησε από πολύ νωρίς: τα Καλάβρυτα ως τόπο κήρυξης της Επανάστασης με ύψωση της επαναστατικής σημαίας από το Γερμανό ανέφερε ο φιλέλλην και αρχίατρος του Ελληνικού Στόλου Samuel Gridley Howe το 1828,^[49] και το 1829 Αμερικανός ιεραπόστολος που επισκέφθηκε την περιοχή, χωρίς να αναφέρει ημερομηνία.^[50] Αναφορές στην ύψωση της επαναστατικής σημίας από το Γερμανό στις 25 Μαρτίου έγιναν σε εορταστική ομιλία του Προέδρου της Βουλής και Πελοποννήσιου αγωνιστή Ρήγα Παλαμήδη το 1846  και του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου στα Καλάβρυτα το 1861, ο οποίος περιέγραψε λεπτομέρειες της θρυλικής σκηνής αναφέροντας ότι ήταν παρών στην τελετή, ενώ σε αίτηση αγωνιστή προς την Γραμματεία επί των Στρατιωτικών το 1843 αναφέρεται η Αγία Λαύρα ως τόπος έναρξης της Επανάστασης. και από τον αγωνιστή Αναγνώστη Γιαννόπουλο από την Περιστέρα Καλαβρύτων. Άλλες σχετικές αναφορές βρίσκονται σε επιτάφιο ομιλία του Καλλίνικου Καστόρχη (1789-1877) για τον αγωνιστή Χριστόδουλο Μελετόπουλο  και στην αυτοβιογραφία του αγωνιστή Βασίλειου Πετιμεζά (1785/6-1872). Από όσους έγραψαν απομνημονεύματα της Eπανάστασης μόνο ο Κανέλλος Δεληγιάννης ανέφερε τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας. Τα απομνημονεύματά του τα έγραψε πολύ αργότερα (εκδόθηκαν το 1854), και πιστεύεται ότι θέλησε να συνδέσει την Αγία Λαύρα με την εξέγερση της ιδιαίτερης πατρίδας του.^[1] Το 1851 έγινε για πρώτη φορά λόγος για το λάβαρο της Αγίας Λαύρας.^[57] Οι πληροφορίες αυτές αναπαράγονταν σε πολλές δευτερογενείς και τριτογενείς πηγές.^[58] Κάθε χρόνο στις 25 Μαρτίου πραγματοποιούνται εκδηλώσεις στην Αγία Λαύρα και επαναλαμβάνεται -συμβολικά - η πρώτη πράξη της αναπαράστασης που γίνεται στα Καλάβρυτα στις 21 Μαρτίου, στα πλαίσια του ετήσιου εορτασμού για την απελευθέρωσης της πόλης.^[59][60]
Ενώ ο θρύλος διαδιδόταν, ιστορικοί της επαναστατικής περιόδου είχαν αρχίσει να διατυπώνουν τις αντιρρήσεις τους: ο Τζορτζ Φίνλεϊ στην "Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" που εκδόθηκε το 1861 στα αγγλικά διόρθωνε την αντίληψη ότι η επανάσταση ξεκίνησε από την Αγία Λαύρα,^[61] ενώ ο Σπυρίδων Τρικούπης, που είχε αναφερθεί στα γεγονότα της Αγίας Λαύρας ως αληθή στον επικήδειο του Ανδρέα Ζαΐμη, έγραφε στη δεύτερη έκδοση της "Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως" που εξέδωσε το 1860 ότι "Ψευδὴς εἶναι ἡ ἐν Ἑλλάδι ἐπικρατοῦσα ἰδέα , ὅτι ἐν τὴ μονὴ τῆς Ἁγίας Λαύρας ἀνυψώθη κατὰ πρῶτον ἡ σημαία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως".^[62] Ο Ι. Φιλήμων - "ο πάντοτε αφοσιωμένος στους Υψηλάντες"^[63] - αναφερόμενος στην ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης αποκαλούσε "παχυλὸν ψεῦδος" το ότι η Επανάσταση είχε οριστεί για τις 25 Μαρτίου και το ότι αυτή είναι η πραγματική ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης. Ο ίδιος θεωρεί ότι έπρεπε να εορτάζεται η 24 Φεβρουαρίου.^[64] Ο William Miller έκανε λόγο για "ποιητική παράδοση", που επικυρώθηκε με την καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτής.^[65]
Ο θρύλος απέκτησε σημαντική θέση στην επίσημη ελληνική εθνική αφήγηση και στο εθνικό φαντασιακό, καθώς αποκατέστησε το ρόλο της Εκκλησίας στην επανάσταση, επιβεβαίωσε την κεντρική της θέση στην εθνική αφήγηση, και ταύτισε την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα.^[66] Το μήνυμα αυτό της ταύτισης θρησκευτικής και εθνικής ταυτότητας υπογράμμισε και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος όταν στο κλείσιμο συλλαλητηρίου της 21ης Ιουνίου 2000 υπέρ της αναγραφής του θρησκεύματος στα δελτία αστυνομικών ταυτοτήτων ύψωσε το λάβαρο της Αγίας Λαύρας, που είχε μεταφερθεί από το μοναστήρι στην Αθήνα.^[67]
Μελέτη του καθηγητή Διον. Μαυρογιάννη^[68], βασισμένη στο ημερολόγιο και την αλληλογραφία του Ούγου Πουκεβίλ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η θρυλική σκηνή δεν είναι εύρημα του Φρανσουά Πουκεβίλ (ο οποίος δεν είχε φιλελληνικά αισθήματα ούτε συνηγορούσε υπέρ της επανάστασης) αλλά στηρίζεται σε έγγραφα και πληροφορίες που μετέδωσε, ίσως κρυπτογραφικά, ο αδελφός του Ούγος, πρόξενος τότε στην Πάτρα. Οι απόψεις ορισμένων περί μύθου που τον δημιούργησε ο Φ. Πουκεβίλ χαρακτηρίζονται φανατικές, αναπόδεικτες και αυθαίρετες.^[69]
Τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο ιδεολογικής αντιπαράθεσης: ο φιλελεύθερος συγγραφέας Νίκος Δήμου θεωρεί τη διδασκαλία τους παράδειγμα της ανορθολογικής βάσης της νεοελληνικής ταυτότητας,^[70] ενώ ο συγγραφέας της εθνικιστικής αριστεράς^[71] Γιώργος Καραμπελιάς πιστεύει ότι η αμφισβήτηση των γεγονότων περί την κήρυξη της επανάστασης την 25η Μαρτίου - όπως και άλλων γεγονότων της επανάστασης - γίνεται στα πλαίσια της λεγόμενης αποδομητικής κριτικής των "εθνικών αφηγήσεων" και ότι για το σκοπό αυτό γίνεται συστηματική διαστρέβλωση και αποσιώπηση της ιστορικής αλήθειας.^[72] Παρόμοιες απόψεις έχουν εκφραστεί και από άλλους, που έχουν χαρακτηρίσει ως "ψευδο-επιστημονικές" τις μεθόδους της λεγόμενης "αποδόμησης".^[73]

Η καλλιτεχνική απεικόνιση

Η θρυλική σκηνή αποτέλεσε θέμα ζωγραφικής από αρκετούς ζωγράφους, Έλληνες και ξένους, επώνυμους και ανώνυμους. Εξ αυτών ξεχωρίζουν ο σχετικός πίνακας του Πέτερ φον Ες, στη Στοά του Μονάχου, του Λιπαρίνι που απεικονίζει το γεγονός σε ύπαιθρο χώρο. Ο Θεόδωρος Βρυζάκης φιλοτέχνησε δύο σχετικούς πίνακες, το 1851 και το 1865 και εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη και στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών αντίστοιχα. Στις συνθέσεις αυτές, που μυθοποιούν την έκρηξη της επανάστασης,^[74] ο Π. Πατρών Γερμανός παριστάνεται να ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης στη Μονή της Αγίας Λαύρας, στα Καλάβρυτα, μπροστά στην Ωραία Πύλη του μικρού ναού της Θεοτόκου, εν μέσω αγωνιστών.^[75][76] Όμοια σημαία (γαλάζιος σταυρός σε άσπρο φόντο) εικονίζεται και στο πίνακα Έξοδος του Μεσολογγίου του ίδιου ζωγράφου.

Ανώνυμος συγγραφέας εντύπου που αφηγείται κάποιες λεπτομέρειες των πρώτων ημερών της Επανάστασης, αναφέρει το 1850 ότι ήταν ήδη γνωστή η απεικόνιση του Π.Πατρών Γερμανού να κρατά σημαία. Επίσης ο συγγραφέας αναφέρει ότι σημαιοφόρος κατά την δοξολογία της 17 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα ήταν ο Αναγνώστης Κορδής από τα Χάσια Καλαβρύτων, καπετάνιος ομάδας ενόπλων υπό τον Αναγνώστη Στριφτόμπολα.^[77]

Σε μετάλλιο που κόπηκε το 1836 με την ευκαιρία του γάμου του βασιλιά Όθωνα και της Αμαλίας εικονίζεται η θρυλική σκηνή, με τον Γερμανό να κρατά σημαία και σταυρό και δύο αγωνιστές σε κίνηση ορκωμοσίας ή χαιρετισμού. Φέρει την επιγραφή "ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΥΨΩΣΩ ΑΥΤΟΝ - ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 25 ΜΑΡΤ. 1821" (το απόφθεγμα είναι από την Έξοδο, ιε', 3). Η άλλη όψη του μεταλλίου εικονίζει τον Γερμανό σε προφίλ χωρίς κάλυμμα κεφαλής. Το μετάλλιο είναι το ένα από σειρά δώδεκα αναμνηστικών μεταλλίων προς τιμήν διαφόρων προσωπικοτήτων και συμβάντων της Επανάστασης καθώς και των βασιλέων. Σχεδιάστηκαν από τον Γερμανό χαράκτη Konrad von Lange (1809-1856, μαθητής του C. Voigt) ο οποίος ήλθε στην Ελλάδα το 1834 και εργάστηκε στο Νομισματοκοπείο Αθηνών έως το 1840. Κατά τον χαράκτη Α. Τάσσο η ερμηνεία της μορφής του Γερμανού σ' αυτό το μετάλλιο είναι σημαντική για την εικονογραφία του Αγώνα, ενώ είναι και πρωτότυπη γιατί δεν συνηθιζόταν η προφίλ απεικόνιση προσωπικοτήτων. Σήμερα τα μετάλλια αυτά θεωρούνται σπανιώτατα.^[78][79]

Απεικονίσεις της τελετουργίας και της ευλογίας των όπλων από το Γερμανό αναπαρήχθησαν μαζικά και τοποθετήθηκαν σε δημόσια κτήρια και σχολεία, ως οπτικές αποδείξεις της αλήθειας του θρύλου.^[80]

Η θρυλική σκηνή στα Ελληνικά σχολικά βιβλία

Τὴν 25 Μαρτίου 1821 ὁ Ἐπίσκοπος Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανὸς μὲ τοὺς προκρίτους τῶν Καλαβρύτων Ἀνδρέα Ζαΐμη καί τοῦ Αἰγίου Ἀνδρέα Λόντο ὕψωσαν τὴ σημαία τῆς ᾽Επανάστασης στὸ μοναστήρι τῆς Ἁγια-Λαύρας. ᾽Εκεῖ, ὕστερα ἀπὸ κατανυκτικὴ λειτουργία ὁ φλογερὸς ἐκεῖνος ᾽Επίσκοπος κάτω ἀπὸ τὸν ιστορικὸ πλάτανο τοῦ μοναστηριοῦ κάλεσε τοὺς γενναίους πολεμιστὲς νὰ ὁρκιστοῦν «ἐλευθερία ἢ θάνατος». Ὅλοι οἱ συγκεντρωμένοι πατριῶτες γονατιστοὶ μὲ ξεγυμνωμένα τά γιαταγάνια, ὁρκίστηκαν: «νὰ μὴ μείνη Τοῦρκος στὸν Μωριά, μηδὲ στὸν κόσμον ὅλο». Ἀπὸ τὴν Ἁγία Λαύρα, κατέβηκαν στὴν Πάτρα καὶ ἐξανάγκασαν τοὺς Τούρκους νὰ κλειστοῦν στὸ Κάστρο.

— Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων για την ΣΤ' Δημοτικού, 1974, σελ. 46

Στο βιβλίο ιστορίας ΣΤ Δημοτικού Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων του 1974 παρουσιάζεται ο θρύλος ως ιστορικό γεγονός (όπως φαίνεται στο απόσπασμα δίπλα).^[81] Το 1982 το βιβλίο Γ Γυμνασίου αλλάζει και το νέο βιβλίο "Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας" του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων γράφεται από τον Βασίλη Κρεμμυδά. Στο βιβλίο αυτό προστίθεται μια παράγραφος η οποία αναφέρει τον θρύλο της έναρξης της επανάστασης στην Αγία Λαύρα χωρίς την άδεια του συγγραφέα.^[82][83] Συγκεκριμένα στην σελίδα 186-187 χωρίς την επιθυμία του συγγραφέα προστέθηκε: «Προηγουμένως, από τις 21 Μαρτίου, είχε αρχίσει η πολιορκία των Τούρκων στο φρούριο των Καλαβρύτων... το γεγονός αυτό συνδυάστηκε αργότερα με την Αγία Λαύρα και την ύψωση εκεί της σημαίας της Επανάστασης από το Π. Πατρών Γερμανό».^[84]

Η απαλοιφή της σχετικής αναφοράς (όπως και άλλων σχετικά με το ρόλο της Εκκλησίας στην Επανάσταση) από κρατικό σχολικό βιβλίο ιστορίας του 2006, θεωρήθηκε σημαντική καινοτομία μεν, αλλά κρίθηκε αρνητικά ως προσπάθεια "εκ των άνω" κατασκευής μιας νέας Ελληνικής εθνικής ταυτότητας μέσω της μαζικής εκπαίδευσης και ως εισαγωγή προσωπικών ιδεολογικών αντιλήψεων των συγγραφέων του (Μ. Ρεπούση, Χ. Ανδρεάδου, Αρ. Πουταχίδης, Αρμ. Τσίβας) με την πρόφαση της αντικειμενικότητας.^[85]

Στα σύγχρονα βιβλία ιστορίας δεν αναφέρεται η δοξολογία στην Αγία Λαύρα υπό τον Π.Π. Γερμανό ως ιστορικό γεγονός. Στο βιβλίο Ιστορίας Γενικής Παιδείας Γ' Λυκείου αναφέρεται ότι στις 25 Μαρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ορκίζει τους αγωνιστές της Πάτρας.^[86] Στο βιβλίο ιστορίας Γ' Γυμνασίου η μόνη αναφορά στο θρύλο γίνεται στην λεζάντα του πίνακα του Βρυζάκη «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης (φανταστική σύνθεση). Αν και ο Αγώνας είχε ξεκινήσει λίγες μέρες νωρίτερα, η 25η Μαρτίου ορίσθηκε το 1838 ως εθνική επέτειος όπως είχε προγραμματιστεί από τη Φιλική Εταιρεία.^[87] Στο βιβλίο Ιστορίας ΣΤ Δημοτικού "Στα Νεότερα Χρόνια" (πριν την αναθεώρηση του 1997) αναφέρεται ότι «στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου ο Γερμανός έστησε το Σταυρό, στον οποίο ορκίστηκαν οι αγωνιστές».^[88] Στο αναθεωρημένο (1997) βιβλίο Ιστορίας ΣΤ' Δημοτικού "Στα Νεότερα Χρόνια" αναφέρεται μόνο ότι «Η απόφαση ήταν να αρχίσει η Επανάσταση στις 25 του Μάρτη, που ήταν η γιορτή του Ευαγγελισμού. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά [..] Αργότερα καθιερώθηκε να γιορτάζεται η επέτειος της Επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου» (δεν γίνεται αναφορά σε ορκωμοσία ή δοξολογία του Παλαιών Πατρών Γερμανού).^[89]

wikipedia.org